«…Μήπως, όμως, αδικούμε το σκάκι ονομάζοντάς το παιγνίδι; Δεν είναι μια επιστήμη κι αυτό, μια τέχνη, κάτι μετέωρο ανάμεσα στα δύο ίσως σαν τη σαρκοφάγο του Μωάμεθ που αιωρείται μεταξύ ουρανού και γης, μια σύνθεση μοναδική που ενώνει όλα τα ζεύγη των αντιθέτων;
Πανάρχαιο κι όμως διαρκώς νέο. Μηχανικό στη διάταξή του, δε λειτουργεί παρά μόνο χάρη στη φαντασία. Περιορισμένο σ' ένα στενό γεωμετρικό πλαίσιο και ταυτόχρονα απεριόριστο στους συνδυασμούς του. Εξελισσόμενο ασταμάτητα αλλά παντοτινά στείρο.
Μια σκέψη που δεν οδηγεί πουθενά, μια άλγεβρα που δεν υπολογίζει τίποτα, μια τέχνη χωρίς έργα, μια αρχιτεκτονική χωρίς υλικό.»
Στέφαν Τσβάιχ, «Σκακιστική νουβέλα».
Το σκάκι αποτελεί μια πολυεπίπεδη ανθρώπινη δραστηριότητα και όχι απλώς ένα επιτραπέζιο παίγνιο. Εμπεριέχει στοιχεία τέχνης (π.χ. δημιουργία, αισθητική ), αθλήματος (π.χ. συναγωνισμός, προπόνηση) καθώς και επιστήμης (π.χ. θεωρία, μεθοδολογία, ανάλυση). Τα δύο βασικότερα χαρακτηριστικά του σκακιού είναι η παντελής απουσία τύχης και η δυνατότητα πλήρους πληροφόρησης των δεδομένων (πλήρης απουσία μη διακριτών στοιχείων) . Επιπρόσθετα κατά την αγωνιστική διαδικασία απαγορεύεται η οποιαδήποτε εξωτερική παρέμβαση βάσει των κανονισμών. Συνεπώς κατά τη διάρκεια του αγώνα υπάρχει πλήρης ισότητα και ισοτιμία μεταξύ των αντιτιθέμενων πλευρών σε ένα κοινό πλαίσιο θεσμοθετημένων κανόνων, κανονισμών και συμβάσεων που αποδέχονται αξιωματικά (a priori).
Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τη βάση του συστήματος αξιών του σκακιού και επομένως για να βελτιώσουμε την απόδοση και τις επιδόσεις μας στο σκάκι, οφείλουμε να το αποδεχτούμε και να το εφαρμόσουμε στην πράξη. Το αξιακό του σύστημα, εφόσον το σκάκι καλλιεργηθεί από την παιδική ηλικία, αναπτύσσεται έμμεσα, με αποτέλεσμα η επίδραση του να είναι βαθύτερη και μονιμότερη.
Η έλλειψη τύχης στο σκάκι αναγκάζει το άτομο να αποδεχτεί ότι το αποτέλεσμα της παρτίδας οφείλεται στην προσωπική του προσπάθεια, σε αλληλεπίδραση φυσικά με την προσπάθεια του αντιπάλου του. Αυτή η διαδικασία οδηγεί προς τρεις κατευθύνσεις, αναλόγως με το αποτέλεσμα της αναμέτρησης. Με την παραδοχή ότι η αρχική θέση στο σκάκι είναι ισορροπημένη (σε χώρο: τετράγωνα, σε υλικό: Πεσσοί ενώ αναγκαία εξαίρεση αποτελεί ο παράγοντας χρόνος [κίνηση] όπου η μία πλευρά [τα Λευκά κατόπιν σύμβασης], λόγω του δικαιώματος να εκτελέσει πρώτη την επιλογή της κατέχει ένα ελάχιστο πλεονέκτημα [το οποίο αντικειμενικά δεν αρκεί για να κρίνει την έκβαση του αγώνα]), στην ενδεχόμενη ήττα πρέπει να αποδεχτούμε τα λάθη μας σε συνδυασμό με τις σωστότερες επιλογές του αντιπάλου μας, ενώ στην περίπτωση νίκης πρέπει να αποδεχτούμε την ανωτερότητα των επιλογών μας συνολικά σε σχέση με εκείνες του αντιπάλου. Τέλος μια ενδιάμεση κατάσταση όπου οι επιλογές των δύο πλευρών κατά τη διάρκεια του αγώνα διατήρησαν ή και επανέφεραν την αρχική ισορροπία, αποτελεί η ισοπαλία.
Τα δύο κεντρικά χαρακτηριστικά στο σκάκι (έλλειψη τύχης και δυνατότητα πλήρους πληροφόρησης των δεδομένων) δεν τα συναντάμε συχνά σε άλλες πτυχές και δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Κατά συνέπεια το σκάκι συνιστά δραστηριότητα όπου το υποκείμενο μπορεί να έχει σχεδόν τον απόλυτο έλεγχο στην εξέλιξη της εμπειρίας του. Συνεπώς η συστηματική του καλλιέργεια από την παιδική ηλικία βοηθά στην δημιουργία ανεξάρτητης προσωπικότητας και στην ανάπτυξη αυτοπεποίθησης. Επίσης άλλο ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι η υπέρβαση κάθε μορφής διαχωρισμού: ηλικίας, φύλου, εθνικότητας-εθνότητας, φυλής, γλώσσας, κοινωνικοοικονομικής τάξης, μορφωτικού επιπέδου κ.α. Είναι χαρακτηριστικό ότι η σωματική αναπηρία δεν αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για την ενασχόληση με το σκάκι, ενώ συχνά άτομα με αναπηρία μπορούν να συναγωνιστούν σε ισότιμη βάση και υπό πλήρη ισότητα αρτιμελή άτομα σε σκακιστικούς αγώνες, φαινόμενο που συναντάται σπάνια σε επίπεδο αθλητικών αναμετρήσεων.
Επιγραμματικά αν το σκάκι χρησιμοποιηθεί με κατάλληλο τρόπο μπορεί να αναπτύξει και να βελτιώσει το «εσωτερικό» κέντρο λήψης αποφάσεων του ατόμου καθώς και να ενισχύσει τις ικανότητες κρίσης, κατανόησης, ανάλυσης , διαίσθησης και σύνθεσης που απαιτεί. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της αυτενέργειας του ατόμου. Το «γνώθι σαυτόν», η προσπάθεια συνεχούς αυτοβελτίωσης και η διαλεκτική του φύση συναποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του σκακιού, ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για την εκπαίδευση και την παιδαγωγική, με σκοπό την υποβοήθηση της εξέλιξης του ατόμου και τη βελτίωση της ικανότητας προσαρμογής του στο πολυσύνθετο, απαιτητικό και διαρκώς μεταβαλλόμενο σύγχρονο περιβάλλον.
Δημήτρης Μαυρέας
* Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ηλία Κουρκουνάκη του οποίου το βιβλίο “Σκάκι και Σύγχρονη Κοινωνία” (Εκδ. Δελφίνι, 1995), αποτέλεσε οδηγό και βασική πηγή έμπνευσης για τη συγγραφή του παραπάνω άρθρου.
